धर्म: समाजको आधार र मानव जीवनको मूल्य
धर्म: समाजको आधार र मानव जीवनको मूल्य
सदियौंदेखि यस संसारमा धर्मको बास रहँदै आएको छ। हामी मानव जातिको बाँच्ने आधार धर्मलाई मान्न सकिन्छ। धर्मबिनाको यो संसार कल्पना गर्न पनि सकिँदैन। किनकि धर्मले नै मानिसलाई सहि र गलतको पाठ सिकाउँछ। तर अहिलेको २१औं शताब्दिमा मानव जातिले विज्ञानलाई मान्दै आएको र प्रविधिमा मग्न हुँदै गर्दा धर्म आवश्यक नभएको ठान्दै गरेको र आफ्नो मानवकालमा गर्नुपर्ने कार्य भुल्दै धर्मको आलोचना गर्दै गरेको पनि थाहा पाउन सकिन्छ। तर धर्म र विज्ञान भनेको नै वेदको देन हो भनेर स्पष्ट पार्न सकिने धेरै कुराहरू छन्। धर्मलाई कहिलेकाहीं अफिम भनिन्छ, तर यथार्थमा यो केवल मानसिक भ्रमको साधन होइन; यो जीवनको मार्गनिर्देशन गर्ने शक्ति हो। प्रश्न उठ्ने गर्छ कि धर्मको महत्व के छ? किन धर्म धर्म गरिएको? धर्म बिना संसार चल्न सक्दैन? उत्तर स्पष्ट छ: धर्म बिना यो संसारलाई एक कदम पनि अगाडि बढाउनु सम्भव छैन।
“धर्मेण हीनः पशुभिः समानः” (धर्मविना मानिस पशुसरह हुन्छ।)
यो श्लोकले देखाउँछ कि यदि व्यक्तिले धर्मलाई गुमाउँछ भने, उसको जीवनमा मूल्य, नैतिकता र सच्चरित्रता रहँदैन। धर्म नै मानिसलाई मानिस बनाउँछ र उसलाई समाजमा उच्च स्थानमा राख्न सहयोग गर्दछ। धर्मको शाब्दिक अर्थ नै कर्तव्यको पालन हो। “श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्॥” (धर्मको सार सुन्नुहोस् र त्यसलाई ग्रहण गर्नुहोस्। आफूलाई प्रतिकूल हुने कार्य अरूका लागि नगर्नुहोस्।)
यो श्लोकले कर्तव्य पालनमा नैतिकताको महत्वलाई जोड दिन्छ। अरूलाई हानि पुर्याउने कार्य नगरी सकारात्मक र नैतिक कार्यमार्फत समाज र आफूप्रतिको जिम्मेवारीलाई पालन गर्नु नै साँचो धर्म हो। नैतिकतामा रहेर पालन गरिने हरेक कर्तव्यहरू धर्म हुन्। धर्मको महत्व र समाजमा प्रभाव धर्मले जीवनमा नैतिकता, मूल्य र जिम्मेवारीको धारणा प्रवर्धन गर्दछ। यसले व्यक्ति र समाजलाई सुसंगठित र सुसंस्कृत बनाउँछ। यद्यपि धर्मको महत्व बिभिन्न प्रकारका प्रवृत्तिहरूमा आधारित छ, तर धर्मले मानिसलाई जीवनको गहिराइमा बाँच्न र सह-अस्तित्वको संस्कारमा जिवित रहनका लागि प्रेरित गर्छ। धर्मको अनुपस्थिति र परिणाम धर्मको अनुपस्थिति एक गंभीर समस्या हो। उदाहरणका लागि, बुवा र छोरी, दाजु र बहिनी, आमा र छोरा बीचको धर्म नभएमा के हुन्छ? यदि धर्मलाई त्याग गरियो भने बाँकी रहने भनेको अधर्म हो। के अधर्मले यो संसारलाई चल्न दिन्छ? अधर्मले समाजलाई कुन दिशा तर्फ लैजान्छ? शिक्षित, ज्ञानवान विद्वान समाजले पालन गर्ने नियम नै धर्म हो। जसले धर्मलाई पालन गर्दैन, उसले आफै आफ्नो अस्तित्वलाई संकट तर्फ धकेल्छ। “धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः।
तस्माद्धर्मो न हन्तव्यः मा नो धर्मो हतोऽवधीत्॥” (धर्मलाई नाश गर्ने व्यक्ति स्वयं नाश हुन्छ, र धर्मको रक्षा गर्ने व्यक्ति धर्मद्वारा सुरक्षित हुन्छ।)
यस श्लोकले धर्मको सुरक्षा र यसको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ। धर्मको हानी गर्नु हुँदैन, ताकि धर्मले हामीलाई नाश नगरोस्। धर्मको वास्तविक अर्थ र उद्देश्य धर्मको वास्तविक अर्थ कर्तव्य र जिम्मेवारी हो। धर्मले व्यक्तिलाई त्यस्ता कार्यहरू गर्न प्रेरित गर्छ, जसले समग्र समाजको भलाइको लागि काम गर्छ। धर्मले मानवताको गरिमा र सम्मानलाई कायम राख्न मद्दत गर्दछ। धर्मले व्यक्तिलाई स्वार्थबाट अलग गराउँदै, सहिष्णुता, दया, र मानवता जस्ता मूल्यहरूको पालन गर्न प्रोत्साहित गर्छ। यो २१औँ शताब्दीको समाजमा अत्यधिक महत्त्वपूर्ण छ। यस युगमा, जहाँ विभिन्न जाति, धर्म, र संस्कृतिहरू एकसाथ बाँचिरहेका छन्, धर्मले सहिष्णुता र समर्पणको सन्देश फैलाउँछ। धर्म र दुर्योधनको कथा महाभारतमा, दुर्योधनले धर्मको ज्ञानलाई नमान्दा र अधर्मको बाटोमा हिँड्दा भयानक परिणाम भोग्नु परेको छ। दुर्योधनको दुष्कर्मले पाण्डवहरूको अधिकार र गरिमालाई चुनौती दियो, जसले अन्ततः महाभारतको युद्धको कारण बन्यो। दुर्योधनले आफ्नो स्वार्थ र घृणाबाट पाण्डवहरूको अपमान गर्दै, धर्मको मार्गलाई त्याग गर्यो। त्यसो त, दुर्योधनको अधर्मले केवल उसलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण कौरव वंशलाई नाशमा धकेलिदियो। यसले स्पष्ट पार्छ कि धर्मको ज्ञान हुँदाहुँदै अधर्ममा जानु भनेको मानिसको लागि अत्यन्त विनाशकारी हुन्छ। दुर्योधनले महाभारतको युद्धमा हार्नु र आफ्नो परिवारको विनाश भोग्नु धर्मको नाशको प्रत्यक्ष परिणाम हो। यो कथा धर्मको अनुपालन र अधर्मको परिणामको एउटा सशक्त उदाहरण हो। धर्म र साम्यवाद: एक आलोचना साम्यवादी विचारधाराले धर्मलाई “अफिम” को रूपमा चित्रित गरेको छ, जसमा धर्मलाई समाजको श्रमजीवी वर्गको मानसिकता र भावनालाई दमन गर्ने एक उपकरणको रूपमा हेरिन्छ। कार्ल मार्क्स, लेनिन, र माओ जस्ता विचारकहरूले धर्मको आलोचना गरे र यसलाई वर्ग संघर्ष र सामाजिक न्यायको अवरोधकका रूपमा प्रस्तुत गरे। उनीहरूको दृष्टिकोणले धर्मलाई सामाजिक समस्याहरूको समाधानको रूपमा होइन, बरु असमानता र दासत्वको एक सृजना रूपमा देखाएको छ। कार्ल मार्क्सको दृष्टिकोण कार्ल मार्क्सले धर्मलाई “जनताको अफिम” भने र त्यसलाई श्रमिक वर्गको वास्तविकतालाई छिपाउने र वर्ग विभाजनलाई स्थिर बनाउने एक साधनको रूपमा व्याख्या गरे। मार्क्सका अनुसार, धर्मले मानिसहरूको आन्तरिक तनाव र दुःख साम्य गर्नुमा मात्र भूमिका खेल्दछ र यसले वास्तविक समस्याबाट ध्यान हटाउँछ। मार्क्सको दर्शनमा, धर्मले व्यक्तिहरूलाई स्वार्थी बनाउँछ र सामाजिक क्रान्तिको आवश्यकतालाई अनदेखा गराउँछ भन्ने स्पस्ट छ। लेनिनको दृष्टिकोण लेनिनले मार्क्सको विचारलाई अघि बढाउँदै धर्मलाई पूंजीवादको रक्षा गर्ने र श्रमिक वर्गको क्रान्तिलाई कमजोर गर्ने एक उपकरणको रूपमा चित्रित गरे। उनले धर्मको त्याग गर्नको लागि श्रमिक वर्गको शिक्षाको महत्त्वलाई जोड दिएका छन्। लेनिनका अनुसार, धर्मको वैकल्पिक विचारधारा उत्पन्न गर्नु पर्छ जसले वैज्ञानिक र तर्कसंगत दृष्टिकोणलाई अगाडि ल्याउँछ। माओको दृष्टिकोण माओत्से तुङ्गले धर्मलाई चिनी समाजको विकासमा बाधकको रूपमा देखेका थिए। उनले धर्मको राजनैतिक र सामाजिक प्रभावलाई कमजोर पार्नुपर्ने कुरा गरे। माओका अनुसार, धर्मले सामाजिक असमानता र जातीय भेदभावलाई कायम राख्नमा योगदान पुर्याउँछ, र त्यसैले, धर्मलाई सिध्याउनु आवश्यक छ भने। धर्म र साम्यवादी विचारधाराको सन्दर्भमा धर्म र साम्यवादको बीचमा बडो तनाव रहेको छ। साम्यवादी विचारधाराले धर्मलाई दमन गर्ने प्रयास गरिसकेको छ, जसले गर्दा जनतामा ठूलो असन्तोष र विद्रोह जन्मिएको छ। उदाहरणका लागि, चाइनामा माओको शासनकालमा बौद्ध धर्म र ताओ धर्म जस्ता परंपरागत विश्वासहरूमा दमन गरिएको थियो। यस्तो दमनले चीनमा धार्मिक विद्रोह र प्रतिरोधको लहरलाई जन्मायो। यसले देखाउँछ कि धर्मलाई दमन गर्नु केवल सामाजिक स्थिरता होइन, बरु मानिसको मौलिक अधिकार र जीवनको तात्त्विकता पनि छ। धर्मको नाश गर्न खोज्नु र त्यसको अस्तित्वलाई नकार्नुले एकतामा बाधा पुर्याउँछ। धर्मले मानिसलाई मानवता र नैतिकताको एक व्यापक दृष्टिकोणमा बाँच्नका लागि प्रेरित गर्दछ। समाजमा समृद्धि र शान्ति कायम राख्न धर्मले अत्यधिक महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। धर्मको बल र मानवता धर्म, कुनै अफिम होइन, अपितु मानवता र सामाजिक संरचनाको आधार हो। धर्म मानिसको जीवनमा मूल्य, नैतिकता र सच्चरित्रताको एक महत्वपूर्ण अंग हो। २१औँ शताब्दीमा धर्मको महत्व अझ बढ्दैछ र अहिलेका युवा पुस्ताले सत्य र भ्रम चिन्न सिक्दैछन्।लेखक
निरज पन्त
